یک آیه در روز

 

شأن نزول

حدیث

این آیه در حدیث 12 جلسه قبل در ادامه آیه قبل نیز ذکر شد. اما علاوه بر آن:

1) از امام صادق (علیه السلام) روایت شده که فرمودند:

در میان فرزندان آدم (علیه السلام) مؤمنی نبود مگر اینکه فقیر بود، و کافری نبود مگر اینکه ثروتمند بود؛ تا اینکه ابراهیم (علیه السلام) آمد و فرمود: پروردگارا! ما را وسیله‌ آزمایشِ کسانی که کفر ورزیدند قرار نده» (ممتحنه/5)، پس خداوند در اینان، هم اموال و هم نیاز قرار داد، و در آنان نیز هم اموال و هم نیاز قرار داد.

الکافی، ج‏2، ص262

عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ سَهْلٍ وَ إِسْمَاعِیلَ بْنِ عَبَّادٍ جَمِیعاً یَرْفَعَانِهِ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ:

مَا کَانَ مِنْ وُلْدِ آدَمَ مُؤْمِنٌ إِلَّا فَقِیراً وَ لَا کَافِرٌ إِلَّا غَنِیّاً حَتَّى جَاءَ إِبْرَاهِیمُ ع فَقَالَ: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا»؛ فَصَیَّرَ اللَّهُ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً، وَ فِی هَؤُلَاءِ أَمْوَالًا وَ حَاجَةً.

 

2) همانند آیه قبل این آیه نیز در حرز‌ها و ادعیه مورد استفاده قرار گرفته است؛ از جمله حرزی که امام جواد ع برای امام هادی ع نوشت و به اصحابشان فرمودند که از این حرز استفاده کنند. متن حرز بدین شرح است:

بسم الله الرحمن الرحیم. هیچ حول و قوه‌ای نیست مگر به خداوند علیّ عظیم؛ خدایا! ای پروردگار فرشتگان و روح و انبیاء و رسولان و غلبه‌کننده بر هرکسی که در آسمانها و زمین‌هاست و آفریننده هر چیزی و مالک آن؛ شدت و زحمت دشمنانمان و هرکس را که قصد سوئی درباره ما دارد اعم از جن و انس، از ما بازدار و دیدگاه و دلهایشان را کور گردان و بین ما و آنان پرده و نگهبان و دفع‌کننده‌ای قرار بده که همانا تو پروردگار مایی هیچ حول و قوه‌ای برای ما نیست جز به خداوند که بر او توکل می‌کنیم و به سوی او بازمی‌گردیم و بازگشت اساسا به سوی اوست؛ «پروردگارا! ما را فتنه‌ای برای کسانی که کفر ورزیدند قرار نده و بر ما ببخشای، پروردگارا، که همانا تویی که عزتمند و باحکمت هستی.» (متحنه/5)

پروردگارا، ما را از هر بدی و از شر هر موجودی «که مهارش را به دست گرفته‌ای» (هود/56) و از شر آنچه در شب و روز سکنی گزیده و از شر هر بدی و از شر هر صاحب شرّی در عافیت بدار، ای پروردگار جهانیان و خدای رسولان، بر محمد و آل او همگی و بر اولیای خود درود فرست، و محمد و آل او همگی را به کاملترین آن درود اختصاص بده، و هیچ حول و قوه‌ای نیست مگر به خداوند علیّ عظیم؛

به نام خدا و به خدا، به خدا ایمن شدم و به خدا پناه می‌برم و به خدا تمسک می‌جویم و به خدا پناهنده می‌شوم و به عزت خدا و مانعیت او در حفاظی می‌روم از همه شیاطین جن و انس و پیاده‌نظام‌شان و ‌سواره‌نظام‌شان و براسبان‌تندرو سواره‌شان و اطرافیانشان و برگشت‌شان و مکرشان و شر آنها و شر آنچه را در شب و روز و از دور و نزدیک می‌آورند و نیز از شر غایب و حاضر، شاهد و دیدار کننده، اعم از زنده و مرده، کور و بینا، و از شر عوام و خواص، و از شر نفس و وسواس آن، و از شرّ دناهش* و امور محسوس و ملموس و امور پوشیده، و از چشم‌زخمِ جن و انس، و [پناه می‌برم] به نامی که تخت بلقیس با آن لرزید، و دینم و جانم و هر آنچه که توجهم بدان احاطه دارد را پناه می‌دهم از شر هر صورت یا خیال یا سپیدی یا سیاهی یا مجسمه یا کسی که با او عهد بسته‌ایم [= کافر ذمی] یا عهد نبسته‌ایم [= کافر حربی] اعم از کسانی که ساکن باشند در جوّ و ظلمات و نور و سایه و گرما و خشکی و دریاها و دشت‌ها و ناهمواری‌ها و خرابه‌ها و آبادی‌ها و تپه‌ها و بیشه‌ها و دره‌ها و کنیسه‌ها و نواویس* و بیابانها و گورستانها، و از شر بیرون‌روندگان و واردشوندگان، از کسانی که در شب ظاهر می‌شوند و پخش می‌شوند و در روز و صبحگاهان و شامگاهان، و از شکاکان [یا: پیش‌قراولان و دیده‌بانان] و شب‌روها و جاسوس‌ها [یا: آنان که آرام و قرار ندارند] و فرعون‌ها و ابلیس‌ها و از لشکریان و همسران و عشیره‌ها و قبیله‌هایشان و از عیبجویی‌ها و بدگویی‌ها و دمیدن‌ها [= دمیدن جادوگران در گره‌ها] و برعهده‌گرفتن‌ها و گرفتن‌ها و جادو و ضربه زدن و دستکاری کردن و اشاره‌کردن‌ها و نیرنگ‌ها و اختلافاتشان [یا: رفت و آمدهایشان]، و از شرّ هر صاحب شرّی از جادوگران و دیوها و أم‌الصبیان*** و آنچه به دنیا می‌آورند و از شر هر صاحب شری اعم از درونی و بیرونی و گذرا و متوجه‌شونده و ساکن و متحرک و تپش قلب [فشار خون] و سردرد و شقیقه^**** و تب و أُمِّ مِلْدَم و مثلثة و رِبع و غِبّ و صالبه ^****** و [بیماریهای] داخلی و بیرونی [= پوستی] و از هر جنبنده‌ای که مهارش به دست توست، که همانا تو بر صراط مستقیمی؛ و درود خداوند بر محمد و خاندان طاهرینش.

^* «دناهش» ظاهرا نام موجوداتی از جنس جنیان است (مجمع البحرین، ج‏4، ص138[1]).

^** «نواویس» ظاهرا نام موضعی در جهنم است (مجمع البحرین، ج‏4، ص121[2]).

^*** ظاهرا نوعی از ارواح و اجنه است که متعرض کودکان می‌شود (طب الأئمة ع (للشبر)، ص387[3]؛ مجمع البحرین، ج‏1، ص260[4]).

^****«شقیقة» نوعی سردرد است که نیمه جلو و یکی از دو طرف سر را فرامی‌گیرد (النهایة، ج‏2، ص492[5]).

^***** أُمِّ مِلْدَم و مثلثة و رِبع و غِبّ و صالبه نام‌های انواعی از تب است. درباره «أُمِّ مِلْدَم» آمده حالتی است که بدن داغ می‌شود وبا سردرد شدید همراه است (الأصول الستة عشر، ص257[6]). مثلثه و ربع از اقسام تب نوبه است که در اولی بعد از دو روز سکون، تب دوباره روز سوم برمی‌گردد و دومی در چهار روز و «صالبه» شدت یافتن حرارت است که هیچ سرد شدنی همراهش نیست (بحار الأنوار، ج‏87، ص224[7]).

مهج الدعوات، ص43-44؛ مصباح المتهجد، ج‏2، ص499-500[8]؛ البلد الأمین، ص88-89؛ المصباح للکفعمی، ص98-99

حرز لمولانا علی بن محمد النقی علیهما أفضل الصلوات و أکمل التحیات‏

قَالَ الشَّیْخُ عَلِیُّ بْنُ عَبْدِ الصَّمَدِ أَخْبَرَنِی جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا أَکْثَرَهُمُ‏ اللَّهُ تَعَالَى مِنْهُمُ الشَّیْخُ جَدِّی قَالَ حَدَّثَنِی أَبِیَ الْفَقِیهُ أَبُو الْحَسَنِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا الشَّیْخُ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الطُّوسِیُّ رَحِمَهُ اللَّهُ (وَ أَخْبَرَنِی الشَّیْخُ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحُسَیْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ طَحَّالٍ الْمِقْدَادِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو مُحَمَّدٍ الْحُسَیْنُ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ بَابَوَیْهِ عَنِ الشَّیْخِ السَّعِیدِ أَبِی جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الطُّوسِیِّ رَحِمَهُ اللَّهُ) قَالَ: أَخْبَرَنِی جَمَاعَةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الشَّیْبَانِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبُو أَحْمَدَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنِی أَبِی قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْعَظِیمِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیُّ:

أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ الرِّضَا ع کَتَبَ هَذِهِ الْعُوذَةَ لِابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ عَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ ع وَ هُوَ صَبِیٌّ فِی الْمَهْدِ وَ کَانَ یُعَوِّذُهُ بِهَا وَ یَأْمُرُ أَصْحَابَهُ بِهِ الْحِرْزُ:

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ اللَّهُمَّ رَبَّ الْمَلَائِکَةِ وَ الرُّوحِ وَ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ قَاهِرَ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرَضِینَ وَ خَالِقَ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ مَالِکَهُ کُفَّ عَنَّا بَأْسَ أَعْدَائِنَا وَ مَنْ أَرَادَ بِنَا سُوءاً مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ أَعْمِ أَبْصَارَهُمْ وَ قُلُوبَهُمْ وَ اجْعَلْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ حِجَاباً وَ حَرَساً وَ مَدْفَعاً إِنَّکَ رَبُّنَا لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ لَنَا إِلَّا بِاللَّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْنَا وَ إِلَیْهِ أَنَبْنَا وَ إِلَیْهِ الْمَصِیرُ «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ». رَبَّنَا عَافِنَا مِنْ کُلِّ سُوءٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیَتِها وَ مِنْ شَرِّ مَا یَسْکُنُ فِی اللَّیْلِ وَ النَّهَارِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ سُوءٍ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ رَبَّ الْعَالَمِینَ وَ إِلَهَ الْمُرْسَلِینَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ أَجْمَعِینَ وَ أَوْلِیَائِکَ وَ خُصَّ مُحَمَّداً وَ آلَهُ أَجْمَعِینَ بِأَتَمِّ ذَلِکَ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ بِسْمِ اللَّهِ وَ بِاللَّهِ أُومِنُ بِاللَّهِ وَ بِاللَّهِ أَعُوذُ وَ بِاللَّهِ أَعْتَصِمُ وَ بِاللَّهِ أَسْتَجِیرُ وَ بِعِزَّةِ اللَّهِ وَ مَنْعَتِهِ أَمْتَنِعُ مِنْ شَیَاطِینِ الْإِنْسِ وَ الْجِنِّ وَ مِنْ رَجِلِهِمْ وَ خَیْلِهِمْ وَ رَکْضِهِمْ وَ عَطْفِهِمْ وَ رَجْعَتِهِمْ وَ کَیْدِهِمْ وَ شَرِّهِمْ وَ شَرِّ مَا یَأْتُونَ بِهِ تَحْتَ اللَّیْلِ وَ تَحْتَ النَّهَارِ مِنَ الْبُعْدِ وَ الْقُرْبِ وَ مِنْ شَرِّ الْغَائِبِ وَ الْحَاضِرِ وَ الشَّاهِدِ وَ الزَّائِرِ أَحْیَاءً وَ أَمْوَاتاً أَعْمَى وَ بَصِیراً وَ مِنْ شَرِّ الْعَامَّةِ وَ الْخَاصَّةِ وَ مِنْ شَرِّ نَفْسٍ وَ وَسْوَسَتِهَا وَ مِنْ شَرِّ الدَّنَاهِشِ وَ الْحِسِّ وَ اللَّمْسِ وَ اللُّبْسِ وَ مِنْ عَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ وَ بِالاسْمِ الَّذِی اهْتَزَّ بِهِ عَرْشُ بِلْقِیسَ وَ أُعِیذُ دِینِی وَ نَفْسِی وَ جَمِیعَ مَا تَحُوطُهُ عِنَایَتِی مِنْ شَرِّ کُلِّ صُورَةٍ وَ خَیَالٍ أَوْ بَیَاضٍ أَوْ سَوَادٍ أَوْ تِمْثَالٍ أَوْ مُعَاهَدٍ أَوْ غَیْرِ مُعَاهَدٍ مِمَّنْ یَسْکُنُ الْهَوَاءَ وَ السَّحَابَ وَ الظُّلُمَاتِ وَ النُّورَ وَ الظِّلَّ وَ الْحَرُورَ وَ الْبَرَّ وَ الْبُحُورَ وَ السَّهْلَ وَ الْوُعُورَ وَ الْخَرَابَ وَ الْعُمْرَانَ وَ الْآکَامَ وَ الْآجَامَ وَ الغِیَاضَ [/ الْمَغَایِضَ] وَ الْکَنَائِسَ وَ النَّوَاوِیسَ وَ الْفَلَوَاتِ وَ الْجَبَّانَاتِ وَ مِنْ شَرِّ الصَّادِرِینَ وَ الْوَارِدِینَ مِمَّنْ یَبْدُو بِاللَّیْلِ وَ یَنْتَشِرُ بِالنَّهَارِ وَ بِالْعَشِیِّ وَ الْإِبْکَارِ وَ الْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ وَ الْمُرِیبِینَ [/ الْمُرْبِئِینَ] وَ الْأَسَامِرَةِ وَ الْأَفَاثِرَةِ [/ الْأَفَاتِرَةِ] وَ الْفَرَاعِنَةِ وَ الْأَبَالِسَةِ وَ مِنْ جُنُودِهِمْ وَ أَزْوَاجِهِمْ وَ عَشَائِرِهِمْ وَ قَبَائِلِهِمْ وَ مِنْ هَمْزِهِمْ وَ لَمْزِهِمْ وَ نَفْثِهِمْ وَ وِقَاعِهِمْ وَ أَخْذِهِمْ وَ سِحْرِهِمْ وَ ضَرْبِهِمْ وَ عَبَثِهِمْ [/ عَیْنِهِمْ] وَ لَمْحِهِمْ وَ احْتِیَالِهِمْ وَ اخْتِلَافِهِمْ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ مِنَ السَّحَرَةِ وَ الْغِیلَانِ وَ أُمِّ الصِّبْیَانِ وَ مَا وَلَدُوا وَ مَا وَرَدُوا وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ ذِی شَرٍّ دَاخِلٍ وَ خَارِجٍ وَ عَارِضٍ وَ مُتَعَرِّضٍ [مُعْتَرِضٍ] وَ سَاکِنٍ وَ مُتَحَرِّکٍ وَ ضَرَبَانِ عِرْقٍ وَ صُدَاعٍ وَ شَقِیقَةٍ وَ أُمِّ مِلْدَمٍ وَ الْحُمَّى وَ الْمُثَلَّثَةِ وَ الرِّبْعِ وَ الْغِبِّ وَ النَّافِضَةِ وَ الصَّالِبَةِ وَ الدَّاخِلَةِ وَ الْخَارِجَةِ وَ مِنْ شَرِّ کُلِّ دَابَّةٍ أَنْتَ آخِذٌ بِناصِیَتِها إِنَّکَ عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِیمٍ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى نَبِیِّهِ مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ الطَّاهِرِینَ [/ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ سَلَّمَ تَسْلِیماً].

تدبر

1) «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»

بعد از اینکه حضرت ابراهیم ع را اسوه‌ای در تبری جستن از دشمنان معرفی کرد در این آیه دعایی مطرح شده است که مومنان از پروردگار درخواست می‌کنند که فتنه‌ای برای کافران نباشند و مورد مغفرت پروردگار قرار گیرند. اغلب مفسران این را تتمه دعای حضرت ابراهیم ع قلمداد کرده‌اند؛ هرچند برخی این احتمال را هم مطرح کرده باشند که نه دعای حضرت ابراهیم ع، بلکه سخن مومنان زمان پیامبر ص و به‌نوعی آموزشی از جانب خداوند برای مومنان است (مفاتیح الغیب، ج‏29، ص519-520[9]). درباره اینکه مقصود از اینکه «فتنه‌ای برای کافران نباشند» چیست وجوه متعددی بیان شده که در تدبر بعد بدان اشاره خواهد شد، ولی هرچه باشد وجه این درخواست آن است که خداوند عزیز و حکیم است؛ یعنی عزت (نفوذناپذیری و غلبه‌ناپذیری) و حکمت خداوند اقتضایش این است که این درخواست را از او داشته باشیم؛ و همین نکته می‌تواند احتمال برخی از وجوه مذکور را تقویت کند؛ هرچند بنا بر قاعده امکان استفاده از یک لفظ در چند معنا می‌تواند همه آن معانی مستقلا مد نظر باشد و نیازی بر چنین ترجیحی نیست؛ و اصلا برخی حکمت اینکه به جای یک تعبیر صریح و ساده که بر یکی از آن وجوه دلالت کند، چنین تعبیری را به کار برد همین دانسته‌اند این تعبیر می‌تواند بر وجوه متعدد تطبیق شود (مفاتیح الغیب، ج‏29، ص520[10]) و در واقع قرآن کریم با یک عبارت مختصر دهها معنا را به ذهن مخاطب القا فرماید.

 

2) «لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا»

درباره اینکه مقصود از این تعبیر که «ما را فتنه‌ای برای کسانی که کفر ورزیدند قرار مده» چیست وجوه متعددی بیان شده است که به نظر می‌رسد همه آن وجوه را به دو وجه کلی بتوان برگرداند: ما را فتنه‌ای در دستان کافران قرار نده که اذیتمان کنند (که در این صورت دعایی برای خودشان است) یا ما را فتنه‌ای برای کافران قرار نده که بر گمراهی‌شان افزوده شود (که در این صورت دعایی است که خیر و مصلحتش به کافران هم برمی‌گردد).

با این بیان وجوه متنوعی که توسط مفسران و مترجمان قرآن بیان شده را بدین قرار می‌توان دسته‌بندی کرد:

الف. ما را به دست آنها عذاب نکن؛ یعنی می‌خواهد بفرماید حالا که از ما تبری از کفار را خواسته‌ای ما را از آزار و اذیتی که به خاطر این تبری ممکن است متوجه ما شود ایمن بدار (المیزان، ج‏19، ص233[11])؛ که چند وجه از وجوهی که گفته‌اند به این معنا برمی‌گردد از جمله:

الف.1. آنان را بر ما مسلط نکن که ما را عذاب و شکنجه کنند (مجاهد، به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407؛ ابن عباس، به نقل البحر المحیط، ج‏10، ص156[12]) که ما طاقت آن عذاب را نداشته باشیم (تفسیر الصافی، ج‏5، ص163[13]) و آنها به خاطر این تسلط گمان کنند که برحق‌اند (ابن عباس، به نقل از مفاتیح الغیب، ج‏29، ص519[14]).[15] به تعبیر دیگر، آزار مسلمانان، آزمایشى براى کفّار است تا خباثت و عناد خود را اظهار کنند، به سلطه خود مغرور شوند و قدرت خود را نشانه حقانیّت خود بدانند. در آیات قبل سخن از برائت و قاطعیّت و پرهیز از دوستى با کفّار بود، این آیه در قالب دعا مطالب آیات قبل را تأکید مى‏کند که پروردگارا ما ابزار دست مخالفان نشویم (تفسیر نور، ج‏9، ص582).

الف.2. آنان را بر ما مسلط نکن که بخواهند ما را از دین تو به فتنه کشانند (یعنی از دین خارج کنند) (به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407[16]).

الف.3. ...

ب. ما را مایه عذاب آنها قرار نده و به وسیله ما آنها را عذاب نکن؛ که در این صورت هم می‌تواند دعایی به نفع کافران باشد و هم دعایی به نفع خودشان؛ یعنی این معنا در یک نگاه کلان دست کم دو وجه دارد:

ب.1. ما را وسیله آزمایش کافران قرار نده که بدان وسیله کافران را در گمراهی‌شان تثبیت ویا عذاب کنی[17]؛ که چند وجه از وجوهی که گفته‌اند به این معنا برمی‌گردد از جمله:

ب.1.1. ما را به بلایی مبتلا مساز که آنان بگویند اگر اینها برحق بودند چنین مصیبتی بر آنان وارد نمی‌شد؛ و به این وسیله ما فتنه‌ای برای آنان شویم که با دیدن ما از ایمان آوردن پشیمان شوند (مجاهد، به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407[18]؛ و البحر المحیط، ج‏10، ص156[19]؛ و مفاتیح الغیب، ج‏29، ص519[20]).

ب.1.2. در جنگ با آنان ما را خوار مساز که که آنان بگویند اگر اینها برحق بودند چنین مصیبتی بر آنان وارد نمی‌شد (به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407[21]). ما را چنان مکن که کافران خوار دارندمان  (ترجمه آیتی).

ب.1.3. ما را از موالات و برقراری رابطه ولایی و دوستانه با کفار حفظ کن چرا که اگر ما با آنان رابطه ولایی برقرار کنیم گمان می‌کنند که آنان را تایید کرده‌ایم و آنان بر صواب هستند (به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407[22]).

ب.1.4. چنین نباشد که روزی را بر آنها بسط دهی اما بر ما ندهی که به دین جهت آنان را به فتنه بیندازی (به نقل از مفاتیح الغیب، ج‏29، ص520[23]).

ب.2. به وسیله ما کافران را عذاب نکن (به نقل مفاتیح الغیب، ج‏29، ص520[24])؛ که این چند وجه دارد از جمله:

ب.2.1. بر ما لطف کن که بر آزار و اذیت آنان صبر کنیم و نخواهیم دنبال آنها برویم که فتنه و عذابی بر آنان شویم (به نقل از مجمع البیان، ج‏9، ص407[25]).

ب.2.2. ...

 

3) «رَّبَّنَا عَلَیْکَ تَوَکّلّنَا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیر؛ رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»

چرا با اینکه در آیه قبل «ربنا» را آورده بود در این آیه مجدد دو بار دیگر آورد؟

الف. تکرار ربنا برای برانگیزاندن رحمت الهی است (المیزان، ج‏19، ص233[26]). یعنی عبد با تاکید بر «ربنا» نیازمندی و وابستگی شدید خود به رحمت خدا را تکرار می‌کند تا بتواند مشمول رحمت خدا شود.

ب. اگر کلمه «ربنا» را در متن آیه حذف کنیم می‌بینیم فرازهای اول (عَلَیْکَ تَوَکّلّنَا وَ إِلَیْکَ أَنَبْنَا وَ إِلَیْکَ الْمَصِیر) و سوم (إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ) تثبیت نگرش توحیدی در انسان است و فراز دوم (لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا) اعلام تقاضای و نیاز خویش است. مشخصا آنجا که می‌خواهد رحمت خدا را برانگیزاند تا نیازش را رفع کند (نکته‌ الف) مورد دوم است؛ اما قبل و بعد آن دو فراز توحیدی است که در اولی نسبت خود با خدا را بیان می‌دارد و در دومی به بیان ویژگی‌های خداوند که می‌تواند آن نیاز را رفع کند می‌پردازد. شاید برای نشان دادن اتصال این دو نگرش توحیدی با آن درخواست، همان عبارت «ربنا» را که عموما در ابتدای اعلام درخواست بیان می‌شود بر سر این دو فراز اول و آخر هم آورد.

ج. می‌توان «ربنا»ی پایانی را نه ناظر به فراز آخر آیه، بلکه ناظر به فراز ما قبل خویش دانست؛ آنگاه توجیه این سه ربنا چنین می‌شود که این آیه آیه‌ای مستقل از آیه قبل است و در مقام بیان تقاضا و نیاز است، برای همین مناسبت دارد که با «ربنا» شروع شود؛ آنگاه:

ج.1. چون تقاضایی که در این آیه مطرح می‌شود دو تقاضاست («لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا» و «اغْفِرْ لَنا») در ابتدای اولی و در انتهای دومی «ربنا» را آورد که بر این دو تقاضا بودن تصریح شود.

ج.2. این دو تقاضا یک درخواست به هم پیوسته است و لذا تعبیر «ربنا» را در ابتدا و انتهای این درخواست به هم پیوسته آورد.

د. ...

 

4) «لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا»

مسلمانان در تمام موارد حتى در قراردادهاى اقتصادى، نظامى و فرهنگى نباید به شیوه‏اى عمل کنند که مورد سوء استفاده کفّار قرار گیرند و راه فشار و سلطه کفّار را به روى خود بگشایند (تفسیر نور، ج‏9، ص582).

 

5) «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا»

اینکه بعد از توصیه به برائت جستن از کافران از خدا بخواهیم که مایه فتنه برای کافران قرار نگیریم (چه بدین معنا که کافران بر ما مسلط نشوند و چه در این معنا که وسیله‌ای برای آزمایش کافران قرار نگیریم) طبیعی است و عزیز و حکیم بودن خداوند (فراز پایانی آیه) هم با این درخواست تناسب دارد؛ اما چرا نفرمود «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذینَ کَفَرُوا إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزیزُ الْحَکیمُ»، بلکه بعد از آن درخواست از خدا، مغفرت هم طلب کرد؟

الف. در نکات ادبی اشاره شد که معنای محوری ماده «غفر» یک نحوه پوشش (ستر) و پوشاندن (تغطیه)ای است که یک نحوه حمایت و صیانتی از چیزی که آن را می‌پوشاند انجام دهد. شاید این جمله به یک معنا عطف تفسیری «لاتجعلنا فتنة ...» باشد؛ یعنی فتنه قرار ندادن ما برای کفار در گروی این است که یک نحوه پوششی از جانب خداوند شامل حال ما شود که ما را تحت حمایت و صیانت خویش قرار دهد.

ب. شاید اشاره به این است که صرف اینکه فتنه‌ای برای کافران نشویم کافی نیست که بتوانیم وظیفه برائت خویش را درست انجام دهیم؛ بلکه نیاز داریم که مغفرت خدا هم شامل حال ما شود.

ج. طلب برائت از فتنه شده و برائت از فتنه بدون مغفرت ممکن نیست زیرا شخص گناهکار اگر مورد مغفرت واقع نشود مقهور عذاب خواهد شد و فتنه همان مقهور عذاب شدن است (مفاتیح الغیب، ج‏29، ص520[27]). به نظر می‌رسد این تحلیل خوب بود اگر «اغفرلنا» قبل از «لاتجعلنا ...» می‌آمد.

د. دین و سیاست در کنار هم هستند، برائت از کفّار، در کنار طلب مغفرت از خدا. یک دعا رنگ سیاسى دارد و دعاى دیگر رنگ معنوى (تفسیر نور، ج‏9، ص582).

ه. ...

 

6) «إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ»

چرا این درخواست (که ما را فتنه‌ای برای کافران قرار نده و ما را بیامرز) را به اینکه خداوند عزیز (= نفذناپذیر؛ شکست‌ناپذیر) و حکیم (دارای حکمت) است ختم کرد؟

الف. می‌خواهد اشاره کند که خداوند اولا چون عزیز هستی کسی بر تو غلبه نمی تواند بکند و می‌توانی ما را از این وضعیت فتنه شدن (یا از کید دشمنان) حفظ کنی؛ و چون حکیم هستی بر اساس حکمتت می دانی چگونه ما را حفظ کنی و این کار را به نحو احسن انجام می‌دهی (المیزان، ج‏19، ص233[28]).

ب. [شاید می‌خواهد نشان دهد] ابزار دست کفّار قرار نگرفتن، رمز عزّت است (تفسیر نور، ج‏9، ص582).

ج. ...

 

7) «رَبَّنا ... إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ‏»

به درگاه کسى رو کنیم که هم توانمند است و هم حکیم (تفسیر نور، ج‏9، ص582).

 

 

 

---

[1] . (دنهش) فِی الْحَدِیثِ" أَعُوذُ بِکَ مِنْ الدَّنَاهِشِ". قیل هی جنس من أجناس الجن.

[2] . وَ فِی الْحَدِیثِ" إِنَّ النَّوَاوِیسَ شَکَتْ إِلَى اللَّهِ شِدَّةَ حَرِّهَا، فَقَالَ لَهَا تَعَالَى: اسْکُنِی فَإِنَّ مَوَاضِعَ الْقُضَاةِ أَشَدُّ حَرّاً مِنْکِ". النَّوَاوِیسُ موضع فی جهنم

[3] . و للأرواح التی تصیب الصبیان من أم الصبیان‏

[4] . و" أم الصِّبْیَانِ" ریح تعرض لهم.

[5] . الشَّقِیقَةُ: نوع من صداع یعرض فى مقدّم الرّأس و إلى أحد جانبیه.

[6] . وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَیْهِ السَّلَامُ: مَرَّ أَعْرَابِیٌّ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ، فَقَالَ لَهُ: أَ تَعْرِفُ أُمَّ مِلْدَمٍ؟ قَالَ: وَ مَا أُمُّ مِلْدَمٍ؟ قَالَ: صُدَاعٌ یَأْخُذُ الرَّأْسَ، وَ سُخُونَةٌ فِی الْجَسَد ...

[7] . أم ملدم بالکسر کنیة الحمى بالدال و الذال و المثلثة التی تأتی فی الیوم الثالث و الربع الذی تأتی فی الیوم الرابع و النافضة التی تحصل لصاحبها من أجلها رعدة و الصالبة التی تشتد حرارتها و لیس معها برد و باقی الألفاظ ظاهرة و هذه الحاشیة لخصتها من کتاب صحاح الجوهری و غریبی الهروی و سر اللغة للثعالبی و المغرب للمطرزی و حدقة الناظر للکفعمی و حیاة الحیوان للدمیری انتهى کلام الکفعمی ره.

[8] . أَخْبَرَنَا جَمَاعَةٌ عَنْ أَبِی الْمُفَضَّلِ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو أَحْمَدَ عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْحُسَیْنِ بْنِ إِبْرَاهِیمَ الْعَلَوِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِی قَالَ حَدَّثَنِی عَبْدُ الْعَظِیمِ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیُّ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ أَنَّ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ ع کَتَبَ هَذِهِ الْعُوذَةَ لِابْنِهِ أَبِی الْحَسَنِ ع وَ هُوَ صَبِیٌّ فِی الْمَهْدِ وَ کَانَ یُعَوِّذُهُ بِهَا یَوْماً فَیَوْماً:

[9] . قوله: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً من دعاء إبراهیم. قال ابن عباس: لا تسلط علینا أعداءنا فیظنوا أنهم على الحق، و قال مجاهد: لا تعذبنا بأیدیهم و لا بعذاب من عندک فیقولوا لو کان هؤلاء على الحق لما أصابهم ذلک، و قیل: لا تبسط علیهم الرزق دوننا، فإن ذلک فتنة لهم، و قیل: قوله لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً، أی عذابا أی سببا یعذب به الکفرة، و على هذا لیست الآیة من قول إبراهیم. و قوله تعالى: وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا الآیة، من جملة ما مر، فکأنه قیل: لأصحاب محمد ص: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا.

[10] . و من المباحث فی هذه الحکمة هو أن قوله تعالى: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً إذا کان تأویله: لا تسلط علینا أعداءنا مثلا، فلم ترک هذا، و أتى بذلک؟ فنقول: إذا کان ذلک بحیث یحتمل أن یکون عبارة عن هذا، فإذا أتى به فکأنه أتى بهذا و ذلک، و فیه من الفوائد ما لیس فی الاقتصار على واحد من تلک التأویلات.

[11] . و قوله: «رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا» متن دعائهم یسألونه تعالى أن یعیذهم من تبعة تبریهم من الکفار و یغفر لهم. و الفتنة ما یمتحن به، و المراد بجعلهم فتنة للذین کفروا تسلیط الکفار علیهم لیمتحنهم فیخرجوا ما فی وسعهم من الفساد فیؤذوهم بأنواع الأذى أن آمنوا بالله و رفضوا آلهتهم و تبرءوا منهم و مما یعبدون... و للمفسرین فی تفسیر الآیتین أنظار مختلفة أخرى أغمضنا عن إیرادها رعایة للاختصار من أرادها فلیراجع المطولات

[12] . رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا، قال ابن عباس: لا تسلطهم علینا فیسبوننا و یعذبوننا.

[13] . رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا بأن تسلّطهم علینا فیفتنونا بعذاب لا نتحمّله او تشمتهم بنا.

[14] . قوله: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً من دعاء إبراهیم. قال ابن عباس: لا تسلط علینا أعداءنا فیظنوا أنهم على الحق،

[15] . بسیاری از مترجمان این معنا را برگزیده‌اند؛ مانند:

ما را زیر دست کافران قرار مده (به دست کافران عذاب مکن) (حجة التفاسیر، ج6، ص365)

مکن ما را زبردست کافران (دهلوی)

مسلط مکن بر ما کسانى را که کافر شدند (رهنما)

قرار مده ما را زیر دست و موجب شادى براى آنانکه کافر شدند (روان جاوید)

ما را گرفتار کار کافران مکن (عاملی)

ما را به بوته شکنجه کسانى که کافر شدند در میار (جلال الدین فارسی)

ما را دستخوش فتنه کافران قرار مده (پورجوادی)

نساز ما را دستخوش آنان که کفر ورزیدند (معزی) ما را دستخوش فتنه انکار ورزان مگردان (طاهری)

ما را «فتنه» مکن براى کسانى که کافر شدند [کافران را بر ما چیره مگردان‏] (حلبی)

[16] . قیل معناه و لا تسلطهم علینا فیفتنونا عن دینک.

[17]. بسیاری از مترجمان این معنا را مبنا قرار داده‌اند مثلا:

 ما را مایه آزمون کافران مکن (مجتبوی)

ما را وسیله امتحان کافران قرار مده (ارفع)

ما را سبب آزمایش کافران مگردان(بروجردی)‌

ما را وسیله آزمایش [و آماج آزار] براى کسانى که کفر ورزیده‏اند مگردان (فولادوند)

ما را وسیله آزمایش کسانى که کفر ورزیده‏اند قرار مده (که ما را به زبان یا به عمل بیازارند، یا براى امتحان آنها ما را به مصائبى گرفتار مساز) (مشکینی)

ما را مایه گمراهى کافران قرار مده (مکارم) (ترجمه جوامع الجامع)

ما را وسیله آزمایش [و هدف آزار، چیرگى و سلطه‏] براى کافران قرار مده (انصاریان)

ما را مورد آزمایش کافران قرار مده (یعنى ما را بدست آنها عذاب مده و ببلاى خودت مبتلا مساز که آنها بگویند اگر اینها بر حق بودند این بلاء و مصیبت بآنها نمیرسید) (خسروی)

مگردان ما را آزمایشى براى آنان که کافرند، که آنها از ابتلاء ما به بلایى خرسند شوند و گمان برند که: ما بر باطلیم که مبتلا شدیم (یاسری)

ما را گمان و شک افزودن کافران مکن (کشف الاسرار، ج10، ص64)

ما را مایه عبرتى براى کافران مگردان (گرمارودی)‌

ما را عبرت کافران قرار مده (خواجوی)

ما را امتحان و آزمایش براى کسانى که کافر شده و (بخدا و رسول) نگرویده‏اند قرار مده (آنان را بر ما مسلط و چیره مگردان تا گمان کنند که ایشان بسبب تسلّط و چیرگیشان بر حقّ و درستى‏اند، یا ما را بدست اینان یا از جانب خود عذاب مکن تا کفّار گویند: اگر ایشان بر حقّ و درستى بودند عذاب نمیشدند (فیض الاسلام)

[18] . معناه لا تعذبنا بأیدیهم و لا ببلاء من عندک فیقولوا لو کان هؤلاء على حق لما أصابهم هذا البلاء عن مجاهد

[19] . رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا، قال ابن عباس: لا تسلطهم علینا فیسبوننا و یعذبوننا. و قال مجاهد: لا تعذبنا بأیدیهم أو بعذاب من عندک، فیظنوا أنهم محقون و أنا مبطلون، فیفتنوا لذلک. و قال قریبا منه قتادة و أبو مجلز، و قول ابن عباس أرجح لأنه دعاء لأنفسهم، و على قول غیره دعاء للکافرین.

[20] .  و قال مجاهد: لا تعذبنا بأیدیهم و لا بعذاب من عندک فیقولوا لو کان هؤلاء على الحق لما أصابهم ذلک،

[21] . و قیل معناه لا تخذلنا إذا حاربناهم فلو خذلتنا لقالوا لو کان هؤلاء على الحق لما خذلوا «وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا» ذنوبنا «إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ» الذی لا یغالب و «الْحَکِیمُ» الذی لا یفعل إلا الحکمة و الصواب و فی هذا تعلیم للمسلمین أن یدعو بهذا الدعاء.

[22] . و قیل معناه أعصمنا من موالاة الکفار فإنا إذا والیناهم ظنوا أنا صوبناهم.

[23] . و قیل: لا تبسط علیهم الرزق دوننا، فإن ذلک فتنة لهم،

[24] .  و قیل: قوله لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً، أی عذابا أی سببا یعذب به الکفرة، و على هذا لیست الآیة من قول إبراهیم. و قوله تعالى: وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا الآیة، من جملة ما مر، فکأنه قیل: لأصحاب محمد ص: رَبَّنا لا تَجْعَلْنا فِتْنَةً لِلَّذِینَ کَفَرُوا

[25] . و قیل معناه الطف بنا حتى نصبر على أذاهم و لا نتبعهم فنصیر فتنة لهم

[26] . و قد کرروا نداءه تعالى- ربنا- فی دعائهم مرة بعد مرة لإثارة الرحمة الإلهیة.

[27] . الثانی: لقائل أن یقول: ما الفائدة فی قوله تعالى: وَ اغْفِرْ لَنا رَبَّنا و قد کان الکلام مرتباً إذا قیل: لا تجعلنا فتنة للذین کفروا إنک أنت العزیز الحکیم فنقول: إنهم طلبوا البراءة عن الفتنة، و البراءة عن الفتنة لا یمکن وجودها بدون المغفرة، إذ العاصی لو لم یکن مغفوراً کان مقهوراً بقهر العذاب، و ذلک فتنة، إذ الفتنة عبارة عن کونه مقهوراً.

[28] . و قوله: «إِنَّکَ أَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکِیمُ» أی غالب غیر مغلوب متقن لأفعاله لا یعجز أن یستجیب دعاءهم فیحفظهم من کید أعدائه و یعلم بأی طریق یحفظ.